Bằng chứng xã hội
Bạn đang trên đường đến xem một buổi hòa nhạc. Ở một ngã tư, bạn bắt gặp một đám người, tất cả đều chăm chăm nhìn lên trời. Không cần suy nghĩ, bạn cũng ngước lên theo. Tại sao vậy? Bằng chứng xã hội. Giữa buổi hòa nhạc, một ai đó bắt đầu vỗ tay và bất ngờ cả phòng vỗ tay theo. Bạn cũng vậy. Vì sao? Bằng chứng xã hội. Sau buổi hòa nhạc, bạn đi đến quầy gửi áo để lấy lại áo khoác. Bạn quan sát thấy những người phía trước bạn đặt một đồng xu lên chiếc khay, mặc dù chính ra thì dịch vụ gửi đồ đã bao gồm cả trong giá vé. Vậy bạn sẽ làm gì? Hẳn là bạn cũng sẽ để lại tiền típ.
Bằng chứng xã hội, đôi khi được gọi là “bản năng bầy đàn”, làm cho các cá nhân cảm thấy như mình cư xử đúng khi hành động giống như những người khác. Nói cách khác, càng có nhiều người theo đuổi một suy nghĩ cụ thể, thì ta càng cảm thấy ý tưởng đó đúng đắn. Và càng nhiều người thể hiện một cách hành xử cụ thể, thì cách hành xử ấy càng dễ đuợc những người khác đánh giá là phù hợp. Điều này, hắn nhiên, là rất phi lý.
Bằng chứng xã hội chính là con quỷ nấp sau hiện tượng bong bóng kinh tế và cơn hoảng loạn của thị trường chứng khoán. Nó hiển hiện trong ngành thời trang, kỹ thuật quản trị, sở thích, tôn giáo và cả chế độ ăn uống. Nó có thể làm tê liệt cả nền văn hóa, ví dụ như khi các nhóm tín đồ cực đoan tự sát tập thể.
Một thí nghiệm đơn giản, do nhà tâm lý học huyền thoại Solomon Asch tiến hành hồi thập niên 1950, chứng minh rằng áp lực từ những người xung quanh có thể làm lệch lạc trí khôn của người ta như thế nào. Một đối tượng thí nghiệm được cho xem một đường kẻ vẽ trên giấy, và bên cạnh đó là ba đường kẻ khác – được đánh số 1, 2, và 3 – một đường ngắn hơn, một đường dài hơn, và một đường cùng chiều dài với đường kẻ đầu tiên. Anh ta hoặc cô ta phải chỉ ra đường kẻ nào trong số ba đường tưong đương với đường kẻ đầu. Nếu đối tượng chỉ có một mình trong phòng, người đó sẽ đưa ra câu trả lời đúng vì công việc này thực sự khá đơn giản. Thế nhưng năm người khác lại bước vào phòng; họ đều là những diễn viên, những đối tượng lại không hề biết điều đó. Lần lượt hết người này đến người khác đều trả lời sai là “đường số 1”, mặc dù sự thật hiển nhiên là đường số 3 mới là câu trả lời đúng. Và rồi đến lượt đối tượng. Một phần ba trường hợp, người này sẽ trả lời sai để trùng khớp với câu trả lời của những người kia.
Tại sao chúng ta lại hành động như vậy? Thực ra trong quá khứ, bắt chước những người khác là một chiến lược hiệu quả để tồn tại. Giả sử năm mươi ngàn năm trước nhóm người săn bắt-hái lượm của bạn đang đi trong vùng đồng cỏ châu Phi, và bỗng nhiên tẩt cả bọn họ đều chạy mất. Bạn sẽ làm gì khi đó? Liệu bạn có đứng yên một chỗ, gãi đẩu gãi tai và đánh giá xem liệu thứ bạn đang nhìn thấy có phải là một con sư tử hay chỉ là một con vật hoàn toàn vô hại hao hao sư tử nhưng thực ra lại là nguồn cung cấp protein dồi dào hay không? Không đâu, thể nào bạn cũng sẽ chạy thục mạng theo sau mấy người kia thôi. Lát sau, khi đã an toàn rồi, bạn có thể ngồi nhớ lại chuyện gì thực sự đã xảy ra. Những người hành xử khác đi mà tôi chắc chắn có một số người như thế thì đã bị loại khỏi nguồn gien. Chúng ta là hậu duệ trực tiếp của những người bắt chước cách hành xử của người khác. Hình mẫu này đã ăn sâu vào chúng ta đến nỗi tận ngày nay chúng ta vẫn còn dùng đến chúng, mặc dù nó chẳng hề đem lại một lợi thế sống còn nào. Tôi chỉ nghĩ ra một số ít trường hợp trong đó bằng chứng xã hội tỏ ra có giá trị. Ví dụ như khi bạn bị đói ở một thành phố lạ và không biết nhà hàng nào tốt, thì bạn chọn nhà hàng nào có nhiều khách địa phương là điều dễ hiểu. Nói cách khác, bạn bắt chước theo cách hành xử của dân địa phương.
Các chương trình hài và đối thoại trên truyền hình đều lợi dụng bằng chứng xã hội bằng cách lồng tiếng cười thu âm sẵn vào những thời điểm quan trọng, kích thích khán giả cười theo. Một trong những trường hợp ấn tượng nhất, dù gây phản cảm, của hiện tượng này chính là bài diễn văn nổi tiếng mà bộ trưởng tuyên truyền đảng Quốc xã Joseph Goebbels trình bày trước đám đông khán giả vào năm 1943. (Bạn có thể xem trên YouTube.) Khi chiến tranh diễn biến theo chiều hướng xấu thêm đối với nước Đức, ông ta hỏi: “Các bạn có muốn một cuộc chiến triệt để không? Nếu cần thiết, các bạn có muốn một cuộc chiến triệt để và ác liệt hơn tất cả những gì chúng ta có thể tưởng tượng ra vào ngày hôm nay hay không?” Đám đông liền hò reo. Nếu như từng người có mặt được hỏi riêng mà không bị công khai danh tính, có thể đã chẳng có ai đồng tình với đề nghị điên rồ ấy.
Ngành quảng cáo được hưởng lợi đáng kể từ sự yếu đuối của chúng ta trước bằng chứng xã hội. Nó tỏ ra hiệu nghiệm trong một tình huống khiến chúng ta rối trí (ví dụ như khi lựa chọn giữa vô vàn nhãn hiệu xe, các sản phẩm tẩy rửa, sản phẩm làm đẹp, …, mà không đưa ra được lợi ích hay bất lợi hiển nhiên nào), và khi đó nhóm người “cùng hội cùng thuyền” đuợc hình thành.
Do đó, hãy biết hoài nghi bất cứ khi nào một công ty tuyên bố rằng sản phẩm cúa họ tốt hơn vì đó là sản phẩm “được ưa chuộng nhất”. Làm sao một sản phẩm lại có thể tốt hơn chỉ vì nó bán được nhiều hơn chứ? Và hãy nhớ lại câu nói khôn ngoan của văn hào Anh W. Somerset Maugham: “Kể cả khi năm mươi triệu người cùng nói về thứ ngớ ngẩn nào đó, thì nó vẫn cứ là thứ ngớ ngẩn.”
Nghệ thuật Tư duy Rành mạch
Nguyên tác: The Art of Thinking Clearly
Tác giả:
Giá: 94.400 ₫
ISBN: 978-604-77-2820-6
Nghệ thuật Tư duy Rành mạch là cuốn cẩm nang nhất định phải có có thể thay đổi mãi mãi cách ta suy nghĩ, giúp ta quyết định sáng suốt hơn mỗi ngày ở bất cứ đâu, trong bất cứ tình huống nào.